Yunanistan’ın MERA25 Partisi Genel Başkanı ve eski Maliye Bakanı Yannis Varufakis, 25 Eylül 2023 tarihli Unherd’da yer alan makalesinde, kapitalizmin artık son bulduğunu ve yerini “tekno-feodalizm” adını verdiği yeni bir ekonomik sistem modelinin aldığını belirtti.
Tahmini okuma süresi 8 dakika
Varufakis, bu paradigma değişikliğini, yeni kitabı “Tekno-Feodalizm”de detaylı bir şekilde ele alıyor. Kitabı ile ilgili kaleme aldığı makalesi, global ekonomide derinlemesine değişikliklerin işaretçisi olarak görülebilir.
Yanis Varufakis‘in 25 Eylül 2023 tarihli Unherd’de yayınlanan makalesinin Azınlıkça tarafından yapılan Türkçe çevirisi şöyle:
“Kapitalizm öldü. Daha da kötü bir şeye, tekno-feodalizme hoş geldiniz”
Kapitalizmi nihayet öldüren şey sermayenin kendisidir, sanayi çağının başlangıcından bu yana bildiğimiz sermaye değil, son yirmi yılda ortaya çıkan bir mutasyondur.
Bir keresinde Friedrich von Hayek’in LSE’de verdiği bir konferansa katılmıştım. Hayek, her zamanki gibi, sosyalist planlamaya karşı etkileyici bir kişisel hikayeyle saldırmıştı.
“Geçen gün,” demişti şakacı bir şekilde, “bir dükkana girdim ve daha önce istediğimi hiç bilmediğim bir şeyi satın alarak çıktım!” Kapitalizmin en zeki adanmışları gibi o da piyasayı, insan aklıyla, hatta insanlar tarafından tasarlanmış bir makineyle bile asla ikame edilemeyecek hayırsever bir yaratıcı olarak görüyordu.
Hayek’in vurgulamak istediği şey, piyasaya girene kadar ne istediğimizi kendimizin bile bilmediğiydi. O halde piyasanın yerine geçme görevini üstlenen bir kamu görevlisi toplumun ne istediğini nasıl bilebilir?
Von Hayek gibi düşünürler, piyasayı mallar için ‘doğru’ fiyatı (yani tüketicilerin satın almak istedikleri fiyat kadar üreticilerin de o fiyattan üretmek istedikleri fiyatı) bulmak için etkin bir mekanizma olarak öven ekonomi ders kitaplarının (okul ve üniversite öğrencilerimizin ekonomiyi öğrendikleri) sürekli yankılanmasını reddederler.
Hayek ve diğer özgürlükçü piyasa meraklıları piyasayı daha yüce bir şey olarak görürler: hayal gücümüzün özgürleştiricisi, tercihlerimizin ortak yaratıcısı olarak. Bu nedenle piyasalara devlet müdahalesini tehlikeli bir fikir olarak görürler: sadece ‘çarpıklıklar’ yarattıkları için değil (örneğin mal kıtlığı veya arz fazlası), aynı zamanda arzularımızın, becerilerimizin ve karakterimizin özgürce gelişmesini engelledikleri için.
Peki ya piyasalar yok olursa ve dolayısıyla ne fiyatlar ne de arzularımız efsanevi Hayekçi piyasa tarafından “şekillendirilmezse” ne olur? Hayek’in ölümünden yaklaşık bir yıl sonra, babamın bilgisayarını o zamanlar yeni kurulmuş olan internete bağlamak için uğraşırken bana zor bir soru sorduğunu hatırlıyorum: “Artık bilgisayarlar birbiriyle konuşuyor, bu kapitalizmi savunmasız mı kılacak? Yoksa sonunda Aşil’in topuğunu mu ortaya çıkaracak?”
Sovyet komünizminin çöküşünden birkaç yıl sonraydı ama aynı zamanda merkez solun düşüşünün de başlangıcındaydık. Örgütlü işçi sınıfının kapitalizme yönelttiği tehdit, dünya çapında derinleşmeye devam eden bir durgunluğa girmişti. Proletaryanın kapitalizme yapamadığını internet yapabilir miydi?
Babamın sorusunu yanıtlamam yıllarımı aldı ve bu hafta İngiltere’de yayınlanan yeni kitabım Tekno-feodalizm ile bunu yapıyorum. Kitabın sayfalarında, tercihlerimizin artık piyasalar tarafından değil, ağa bağlı dijital makineler tarafından şekillendirildiğini savunuyorum – ben buna bulut sermayesi (ya da daha halk dilinde bulutta yaşayan sermaye) diyorum. Amazon’un Alexa cihazını (ya da Google’ın Asistan’ını, Apple’ın Siri’sini vb.) ele alalım. Tercihlerin oluşturulması ve tatmin edilmesi için bütünleştirici, tamamen merkezi bir sisteme açılan bir kapı, bir portal – bu sistem aynı anda dört şey yapıyor:
- Ne istediğimizi dikte etmesi için bizi eğitir.
- Herhangi bir gerçek piyasayı atlayarak bize artık “istediğimiz” şeyi doğrudan satıyor.
- Bu devasa mekanik davranış değiştirme ağını, örneğin yorum yazarak, ürünleri derecelendirerek, video yükleyerek, metin yazarak vs. ücretsiz çalışmamızla sürdürmemizi sağlıyor.
- Ürünlerini satmak için bu mekanik ağı, bu Amazon bulut sermayesini (Google, Apple, vb.) kullanmak zorunda kalan kapitalist üreticilerden, bulut sermayesinin sahibine (örneğin Jeff Bezos) fiyatın yaklaşık %30 ila %40’ını ödeyerek büyük karlar toplamaktadır.
Bu kapitalizm değildir. Tekno-feodalizme hoş geldiniz!
Sorun elbette teknoloji değil. İnsanlığın teknolojik yaratımlarından duyduğu korku çok eskidir: Terminatör ve Matrix gibi filmler, Mary Shelley’nin Frankenstein’ına ve Hesiod’un Prometheus’un Demir Çağı’nı başlatan ateş teknolojisini bize emanet etme suçundan dolayı bizi cezalandırmak için Hephaistos tarafından inşa edilen bir robottan başka bir şey olmayan Pandora hikayesine ilham veren aynı endişeden kaynaklanmaktadır.
Tüm bu hikayeler korkunç olayın gerçekleştiği bir an etrafında dönüyor: bir makine ya da makineler ağı bilinçli hale geliyor! Bu mekanik canavar hemen biz yaratıcılarına bir göz atar, “uygun olmadığımıza” karar verir ve bizi yok etmeye (Terminatör) ya da köleleştirmeye (Matrix) – ya da sadece sefaletimizi sürdürmeye (Her) devam eder.
Ancak bu tür hikayelerin tadını çıkarırken, mantıksız korkulara kapılıyor ve gerçek tehlikeyi görmezden geliyoruz. Alexa gibi makineler ya da ChatGPT gibi yapay zeka sohbet robotları bilinçli olmaya yakın bile değiller. Bilinçliymiş gibi davranabilirler ama değiller. Ancak, sadece zeka taklidi yapan bir veri işleme ağının akılsız uzantıları olmaları önemli değil.
Ne de yaratıcılarının insanlığa boyun eğdirmek için şeytani bir plan yerine sadece merak ve zenginleşmeyle motive olmuş olabilecekleri. Önemli olan, küçük ve yeni bir yönetici sınıf adına – bulut kafanın sahipleri – yaptıklarımız üzerinde hayal bile edilemeyecek bir güce sahip olmalarıdır.
Başka bir deyişle, Frankenstein’ın hikayesinin bir versiyonunu, canavarın bilinçlendiği an bile olmadan yaşıyoruz. Alexa ya da ChaptGPT gibi bulut kafalar “bilinçsiz” kalsalar da, sahipleri adına üzerimizde muazzam bir güç kazanmış icatlardır – ki bunların kapitalist sosyal sınıfın küçük bir alt kümesi, büyük miktarlarda bulut kafaları kontrol eden kapitalistler olduğunu belirtmek gerekir.
Bazıları şöyle diyecektir (doğru olarak). Sanayi devriminden günümüze kadar, makinelere “kendilerine ait bir yaşam” bahşettik. Buhar makinelerinden arama motorlarına, görkemli eserlerimiz bizi, Marx’ın sözleriyle, ‘büyüleriyle çağırdığı yeraltı dünyasının güçlerini artık kontrol edemeyen büyücü’ gibi hissettiriyor. Doğru. Ancak bulut kafa, sahibine bahşettiği sömürücü güç açısından buhar makinesinden günümüzün endüstriyel robotlarına kadar niteliksel olarak farklıdır.
Argümanımın temelinde -yani babamın sorusuna verdiğim yanıtta- bir ironi yatıyor: Kapitalizmi nihai olarak öldüren şey sermayenin kendisidir! Sanayi çağının başlangıcından bu yana bildiğimiz şekliyle sermaye değil, son yirmi yılda ortaya çıkan ve aşırı hevesli bir virüs gibi ev sahibini öldüren öncekinden çok daha güçlü yeni bir sermaye biçimi, bir sermaye mutasyonu.
Bu mutasyon -bulut sermaye- kapitalizmin iki temel direğini yıktı: piyasalar ve karlar; elbette bu ikisi her yerde var olmaya devam ediyor – ne de olsa feodalizmde de her yerde vardılar. Sadece ekonomik ve sosyal sistemimizin merkezinden sürüldüler, marjinalleştirildiler, yerleri değiştirildi:
- Hayek’in yeri doldurulamaz olarak övdüğü kapitalizmin aracı olan piyasaların yerini, piyasa gibi görünen ancak dijital derebeylikler olarak işlev gördükleri için piyasa olmayan dijital ticaret platformları almıştır.
- Kapitalizmin yakıtı ve aynı zamanda yağlayıcısı olan kârın yerini feodal öncülü aldı: bu platformlara ve genel olarak dijital buluta erişmek için ödenmesi gereken rant: bulut sermayesi sahipleri tarafından alınan bulut ücreti.
Sonuç olarak, bugün gerçek güç geleneksel sermaye sahiplerine ait değildir – makineler, binalar, demiryolu ve telefon ağları, endüstriyel robotlar. “Sıradan” kapitalistler, tekno-feodal lordlar için gerekli fazlalıkları işçilerden, ücretli emekten çıkarmaya devam ettikleri için yeni tekno-feodal sistemin yeri doldurulamaz dişlileri olmaya devam ediyorlar. Ancak bir zamanlar olduğu gibi egemen değiller. Bunun yerine, bulut sermayesi sahiplerinin, yeni tekno-feodal lordlar sınıfının köleleri haline geldiler. Geri kalan bizlere gelince, yeniden serflere dönüştürüldük, ücretsiz emeğimizle yeni egemen sınıfın zenginliğine ve gücüne katkıda bulunuyoruz – artık fırsat verildiğinde ücretli emek veriyoruz.
Bu tekno-feodal dünyada, liberalizmin (eski ve yeni) üzerine kurulu olduğu özerk birey fikri bile tamamen ortadan kaldırılmıştır. İnsanlar, bizi kontrol etmesi için eğiten bir nebulalar ağına hapsolmuş durumdalar. Aynı zamanda, proleterlerin robotlara dönüştürüldüğü, neredeyse herkesin dijital bulutun serfleri olarak bedavaya çalıştığı, emeklerinin egemen sermaye biçimini -bulut sermayesini- yenilediğinin farkına bile varmadığı bir dünyada sosyal demokrasi düşünülemez.
Bu, özerkliğimizi, özgürlüğümüzü yeniden kazanamayacağımız anlamına mı geliyor? Elbette hayır. Her şey başka türlü olabilir! Ancak verili olan şu ki, yapay zekanın icadını tersine çeviremeyeceğimiz ya da bulut kapitalizmini neo-luddite bir öfke patlamasıyla ezemeyeceğimiz gibi, kapitalizme de geri dönüş yok. Bu iyi haber. Peki bunu daha iyi bir şey takip edecek mi? Bu bize bağlı. Elbette ilk adımımız, insanlık olarak ürettiğimiz tüm artı zenginlikten aslan payını almaya başlamadan önce zihinlerimizi sömürgeleştiren yeni sömürü sisteminin, tekno-feodalizmin farkına varmak olmalıdır.
Gerçekten de “fanzin”lerden “mamut” şirketlere kadar her şeyin özelleştirilmesi çevremizdeki tüm maddi zenginliği emerken, bulut kapitalizmi zihinlerimizi sömürmeye devam ediyor. Eğer zihinlerimizin mülkiyetini yeniden kazanmaya karar verirsek, bulut sermayesinin toplumsallaştırılması, ona el konulması için mücadele etmeliyiz.
Bunu yapmazsak, devletlerin ve onların vasal kapitalistlerinin iplerini elinde tutan oligarşik tekno-feodalistler sınıfına boyun eğmeye devam edeceğiz. Bu çok zor olacaktır. Ancak dijital bulut tabanlı eserlerimizi davranışlarımızı değiştiren bir araç olmaktan çıkarıp kendimizi özgürleştiren bir araca dönüştürmenin tek yolu budur.
Yannis Varufakis
Azınlıkça'yı Google Haberlerde takip et
Azınlıkça'yı Facebook'ta takip et
Azınlıkça'yı Twitter'da takip et
