24 ΙΟΥΛΙΟΥ 1923 – 24 ΙΟΥΛΙΟΥ 2023 ΤΑ ΓΕΝΕΘΛΙΑ ΜΙΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΣΥΝΘΗΚΗΣ ΤΗΣ ΣΥΝΘΗΚΗΣ ΤΗΣ ΛΟΖΑΝΗΣ – Γιώργος Α. Δούδος

Συμπληρώθηκαν 100 χρόνια από την υπογραφή της διεθνούς Συνθήκης της Λοζάνης.

Μερικοί στην Ελλάδα, ίσως και αλλού, νομίζουν ότι η Συνθήκη αυτή, που καταρτίσθηκε υπό την αιγίδα της Κοινωνίας των Εθνών και το κείμενό της έχει συνταχθεί  στην γαλλική γλώσσα, αφορά τις σχέσεις Ελλάδος και Τουρκίας και αγνοούν ότι συμβαλλόμενες χώρες ήταν ως και η μακρινή Ιαπωνία, κάτι που υποδηλώνει ότι έχουν ρυθμιστεί ευρύτερες διεθνείς σχέσεις.

Η Συνθήκη της Λοζάνης της 24 Ιουλίου 1923, κυρώθηκε από την Ελλάδα με το νομοθετικό διάταγμα 238/1923 (ΦΕΚ Α΄25/08/1923) και οι διατάξεις της έχουν καταστεί από τότε εσωτερικό δίκαιο του ελληνικού κράτους.

Παρακάτω εκθέτω ορισμένες διατάξεις της Συνθήκης, που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ελληνική και την τουρκική πλευρά.

Κατ’ αρχάς, με την Συνθήκη της Λοζάνης καθορίστηκαν τα σύνορα μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, όπως τα γνωρίζουμε σήμερα. Τα ηπειρωτικά σύνορα των δύο χωρών στην Θράκη, καθορίστηκαν κυρίως από την ροή του Έβρου/Meriç. Τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, (Ικαρία, Λέσβος, Λήμνος, Σαμοθράκη, Σάμος, Χίος), έχει συμφωνηθεί ότι ανήκουν στην ελληνική επικράτεια, με εξαίρεση την Ίμβρο και την Τένεδο, που  παρέμειναν στην τουρκική κατοχή.

Η Συνθήκη όρισε, ότι στο μεγαλύτερο τμήμα τους το ποτάμιο σύνορο Ελλάδος και Τουρκίας, ταυτίζεται με την ροή του Έβρου και του Άρδα. Σε μια έκταση έντεκα χιλιομέτρων, στο ύψος της Αδριανούπολης, το σύνορο μετατοπίζεται δυτικά του ποταμού και το τρίγωνο του Καραγάτς ανήκει στην τουρκική επικράτεια. 

Την χάραξη των συνόρων Ελλάδος και Τουρκίας επί του εδάφους, είχε αναλάβει μία τριμερής επιτροπή (άρθρο 5 Συνθήκης της Λοζάνης). Αποτελούνταν από εκπροσώπους της Ελλάδος, της Τουρκίας και έναν εκπρόσωπο τρίτης χώρας, που  ήταν Ολλανδός. Οι αποφάσεις της επιτροπής αυτής έχουν περιληφθεί σε πρωτόκολλο, που υπογράφτηκε στην Αθήνα στις 3 Νοεμβρίου 1926 και αναφέρονται τα εξής:

“Η Επιτροπή απεφάσισεν ότι η συνοριακή γραμμή δεν θα ακολουθήση τον ρουν του ποταμού εις τας ενδεχομένας μετακινήσεις του, αλλ’ ότι η γραμμή αυτή καθορίζεται κατά τρόπον οριστικόν από την παρούσαν θέσιν του ποταμού, ως αύτη καθωρίσθη εις τους χάρτας τους καταρτισθέντας μερίμνη της Επιτροπής” (Protocole des conclusions de la Commission de délimitation de la frontière Gréco-Turque, The P.G. Macris Trading & Industrial Co Ltd, Athenes, 1926).

Το τρίγωνο του Καραγάτς, σύμφωνα με το πρωτόκολλο του 1926 θα έπρεπε να είχε περιέλθει στην ελληνική επικράτεια, αλλά τελικά περιήλθε στην τουρκική κυριαρχία, για τους ακόλουθους λόγους.  

Το άρθρο άρθρο 29 της Συνθήκης της Λοζάνης προβλέπει τα εξής: “α) Η Ελλάς αναγνωρίζει την υποχρέωσιν αυτής όπως επανορθώση τας προξενηθείσας εν Ανατολία ζημίας εκ πράξεων του ελληνικού στρατού ή της ελληνικής διοικήσεως αντιθέτων προς τους νόμους του πολέμου.  β) Εξ άλλου η Τουρκία, λαμβάνουσα υπ’ όψιν την οικονομικήν κατάστασιν της Ελλάδος, ως αύτη προκύπτει εκ της παρατάσεως του πολέμου αυτού, παραιτείται οριστικώς πάσης απαιτήσεως κατά της Ελληνικής Κυβερνήσεως περί επανορθώσεων”.

Στις 26 Μαΐου 1923 ο Ισμέτ Πασάς, Υπουργός των Εξωτερικών της Τουρκίας και βουλευτής Αδριανούπολης, είχε δηλώσει ότι, εάν η Ελλάδα αναγνώριζε επίσημα ότι έπρεπε να επανορθώσει τις ζημιές, που είχαν προκληθεί από τον ελληνικό στρατό στην Μικρά Ασία, η Τουρκία θα δήλωνε την παραίτησή της από τις απαιτήσεις της, αλλά  το Καραγάτς θα περνούσε υπό τουρκική κυριαρχία (Η δήλωση του Ισμέτ πασά στη συνεδρίαση της 26/05/1923, περιέχεται στα πρακτικά της Συνθήκης, ‘Conférence de Lausanne sus les affaires du Proche-Orient (1922-1923), Recueil des actes de la Conférence, Deuxième Série, Tome 1, Procèsverbaux et documents relatifs à la seconde partie de la Conférence, 1923, σελ. 226-229’).

Στο XV Πρωτόκολλο της Συνθήκης της Λοζάνης περί του Καραγάτς, Ίμβρου, Τενέδου, ρυθμίζονται η τουρκική κυριαρχία στο Καραγάτς και στα δύο νησιά του ανατολικού Αιγαίου, ενώ στο άρθρο 3 τούτου, προβλέπεται η αποχώρηση του ελληνικού πληθυσμού από το Καραγάτς, στα πλαίσια της σύμβασης ανταλλαγής πληθυσμών.

Με την Συνθήκη της Λοζάνης από την μια μεριά κατέρρευσε η Μεγάλη Ιδέα των Ελλήνων, που προκάλεσε την Μικρασιατική Εκστρατεία και κατέληξε στην Μικρασιατική Καταστροφή, και από την άλλη, σώθηκε η Τουρκία, από τον διαμελισμό, που πρόβλεπε η Συνθήκη των Σεβρών του 1920. 

Η επί μέρους Σύμβαση Ανταλλαγής Πληθυσμών, που αποτέλεσε τμήμα της Συνθήκης της Λοζάνης, όπως είναι γνωστό προσδιόρισε τους ανταλλάξιμους πληθυσμούς, με βάση το θρήσκευμα και όχι την εθνοτική ταυτότητα, σύμφωνα με το οθωμανικό σύστημα των “μιλέτ”. Η Ελληνοτουρκική σύμβαση ανταλλαγής πληθυσμών, αφορούσε  τους Ρωμιούς (Ελληνορθόδοξους) πολίτες της Τουρκίας (άρθρο 1 της σύμβασης) και τους Μουσουλμάνους πολίτες της Ελλάδος. Όσον αφορά τους πολίτες που εξαιρέθηκαν από το μέτρο της ανταλλαγής, αυτή αφορούσε επίσης, μόνο τους Ελληνορθόδοξους κατοίκους εντός των ορίων της Νομαρχίας της Κωνσταντινουπόλεως και τους Μουσουλμάνους κατοίκους της Δυτικής Θράκης. 

Η Σύμβαση Ανταλλαγής πληθυσμών, περιέχει διατάξεις, εξαιρετικού ενδιαφέροντος, κατά τη γνώμη μου, ιδίως ως προς την   πρόβλεψη για την μειονοτική εκπαίδευση των Μουσουλμάνων και των Ελληνορθοδόξων και αναγνωρίστηκε το δικαίωμα της ετερογλωσσίας των μειονοτικών πολιτών σε Ελλάδα και Τουρκία.

Αν δεν υπήρχαν οι διατάξεις της Συνθήκης της Λοζάνης, που καθιέρωσαν την μειονοτική εκπαίδευση, μάλλον οι Μουσουλμάνοι της Θράκης, όπως και αν αυτοπροσδιορίζονται εθνοτικά, θα είχαν αφομοιωθεί γλωσσικά και θα παρέμεναν μια θρησκευτική μειονότητα μόνο, όπως έχει συμβεί με τους Τούρκους Μουσουλμάνους στην Ρόδο και στην Κω, που δεν υπάγονται στις ρυθμίσεις της Συνθήκης της Λοζάνης. Το ίδιο θα συνέβαινε βέβαια και στους Ρωμιούς της Πόλης. Γλωσσικά θα αφομοιώνονταν πλήρως εντός της τουρκόφωνης πλειοψηφίας και η ελληνική γλώσσα θα ήταν η γλώσσα της ελληνορθόδοξης λατρείας.  

Οι προηγούμενες προβλέψεις της Συνθήκης της Λοζάνης, που αναφέρονται στα μειονοτικά εκπαιδευτικά και πολιτιστικά δικαιώματα των Ελληνορθοδόξων (Ρωμιών) της Πόλης και των Μουσουλμάνων της Δυτικής Θράκης, ενισχύθηκαν ιδιαίτερα με νομοθετήματα της Διεθνούς Κοινότητας που έχουν καταστεί εσωτερικό δίκαιο της Ελλάδος. Περιορίζομαι να αναφέρω το Διεθνές Σύμφωνο για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα του ΟΗΕ, που έχει κυρωθεί από την Ελλάδα με το νόμο 2462/1997 (ΦΕΚ Α΄25) και τον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2000/C 364/01).

Υστερόγραφο: Όπως αναφέρθηκε πρωτύτερα, η επίσημη διατύπωση της Συνθήκης της Λοζάνης, όπως και της κατά έξι μήνες προγενέστερης Σύμβασης Ανταλλαγής Πληθυσμών Ελλάδος-Τουρκίας, που ενσωματώθηκε στην Συνθήκη, είναι στη γαλλική γλώσσα. Το πρώτο άρθρο της Σύμβασης Ανταλλαγής αναφέρεται ρητά σε Ελληνορθόδοξους κατά το θρήσκευμα και σε Μουσουλμάνους (Il sera procédé dès 1er mai 1923 à l’échange obligatoire des ressortissants turcs de religion grecque orthodoxe établis sur les territoires turcs et des ressortissants grecs de religion musulmane établis sur les territoires grecs). Η “επίσημη” ελληνική μετάφραση, που αναφέρεται σε Έλληνες και Μουσουλμάνους, δεν είναι ακριβής και κατά καιρούς δημιουργεί ζητήματα, που δεν θα έπρεπε να εγείρονται. 

Πράγματι, λ.χ. οι Ευαγγελικοί Έλληνες, που υπήρχαν ως κοινότητα στα Κοτύωρα (Ordu) του Πόντου, ή οι Έλληνες Καθολικοί που ζούσαν στην Σμύρνη, ή οι Ελληνοκαθολικοί (Ουνίτες), που ζούσαν στα Μάλγαρα (Malkara) της Ανατολικής Θράκης δεν ήταν ανταλλάξιμοι. Οι μεν Ευαγγελικοί της Ordu και οι Ελληνοκαθολικοί των Μαλγάρων αποφάσισαν να μοιραστούν την μοίρα των Ελληνορθοδόξων συμπολιτών τους και ήρθαν εκούσια ως πρόσφυγες στην Ελλάδα. Οι Πόντιοι Ευαγγελικοί εγκαταστάθηκαν στην Κατερίνη και οι Ανατολικοθρακιώτες Ελληνοκαθολικοί στα Γιαννιτσά.  Στη Σμύρνη, εδρεύει Καθολική Αρχιεπισκοπή και έχει ως μέλη της, ελληνικής καταγωγής Καθολικούς, αρκετοί από τους οποίους είναι Χιώτες, που δεν αναγκάσθηκαν να μετακινηθούν από τις εστίες τους.  

Γιώργος Α. Δούδος
Νομικός
g_doudos@yahoo.com